Met hippe termen als smart city, metaverse en digital twin bepalen stedelijke overheid en bedrijfsleven het toekomstbeeld van de stad. Maar wat voor gemeente willen we eigenlijk zijn? Die vraag moet de gemeenteraad aan de orde blijven stellen, zeggen Jiska Engelbert en Henk Bouwmans. Door Meike Schipper
Technologie is politiek relevant, maar blijft vaak onzichtbaar
De toeslagenaffaire heeft de risico’s van technologische systemen in het politieke geheugen gegrift. Toch komt een breed politiek debat over technologie nog niet op gang. ‘Technologie en digitalisering staan niet eens in de top 25 van belangrijkste onderwerpen volgens gemeenteraadsleden,’ vertelt Henk Bouwmans, directeur van de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden. ‘Pas als er een probleem of incident is, zoals een datalek, is er aandacht voor. Maar die aandacht ebt ook snel weer weg.’ De verkiezingsprogramma’s van de politieke partijen zijn daar volgens Engelbert een sprekend voorbeeld van. ‘Als er al iets over technologie in staat, dan gaat het over doemscenario’s.’
De onzichtbaarheid van technologie verhult de politieke relevantie. ‘Technologische problemen zijn voor de meeste mensen onzichtbaar en daardoor is het ook niet direct een onderwerp,’ verklaart Bouwmans. Dat beaamt smart-city-onderzoeker Jiska Engelbert: ‘We hebben het bijvoorbeeld over sensoren en kleine camera’s. Als burger krijg je er niet veel van mee en dat maakt het geen aantrekkelijk onderwerp voor politieke campagnes.’
Gemeenteraadsleden nemen niet graag standpunten in over technologie. ‘Ze hebben vaak het idee dat je technologische vraagstukken moet overlaten aan mensen die iets van technologie weten. Die kennis is er niet altijd in de gemeenteraad,’ volgens Engelbert. Toch hoeft dat volgens haar geen belemmering te vormen. ‘Het is politiek relevant voor iedereen.’
Bedrijven bepalen het narratief over technologie
De politieke stilte wat betreft technologie is gunstig voor grote techbedrijven. Zij hebben die zelf zorgvuldig in de hand gewerkt, stelt Engelbert. ‘Volgens hun narratief kunnen de grote vraagstukken van de toekomst, maar ook de incidenten rondom technologie, alleen maar door technologie worden opgelost.’
Engelbert ziet dat veel gemeenten meegaan in het idee dat technologie de allergrootste uitdaging is en dat je een expert moet zijn om het te begrijpen. ‘Een functie als Chief Digital Officer, die de meeste grote steden nu hebben, zag je voorheen alleen in grote private bedrijven. Eromheen worden grote afdelingen opgetuigd waar veel mensen uit bijvoorbeeld de telecomsector komen te werken. Daarmee laat de ambtenarij eigenlijk ook zien dat zij vinden dat ze de expertise zelf niet in huis hebben, alsof technologie een soort radicale nieuwe skill vereist in het openbaar bestuur.’
We hebben het visionaire denkwerk uitbesteed aan techbedrijven’
Terwijl gemeenteraadsleden zich in hun termijn van vier jaar richten op wat ze binnen die tijd kunnen realiseren, hebben techbedrijven alle ruimte om hun visies op de toekomst uit te dragen. ‘Zij laten utopische beelden zien waarin het leven volledig gefaciliteerd wordt door technologie. In de politieke realiteit van de korte termijn, hebben we het echte visionaire denkwerk dus uitbesteed aan techbedrijven,’ concludeert Engelbert. ‘En zo ontstaan aannamen, zoals dat technologie er nu eenmaal is en we er dus iets mee moeten. En dat publieke waarden met technologie versterkt kunnen worden.’
Het meevaren op de golf van technologische vooruitgang wordt dan een doel op zichzelf. Grote steden investeren veel in internationale marketing en willen zich profileren op het gebied van technologie, ziet Engelbert. Daardoor ontstaat er een cirkelredenering. ‘Waarom doen we dit? Omdat we slim willen zijn. Waarom willen we slim zijn? Omdat we dit willen doen.’
De gemeenteraad kan zijn rol terugpakken
Naast de invloed van techbedrijven, vormt ook de inrichting van het openbaar bestuur in Nederland een belemmering voor gemeenteraadsleden om invloed uit te oefenen op de smart city. De dualisering die in 2002 werd ingevoerd, speelt daar volgens Bouwmans een rol in. ‘Men heeft toen vastgesteld dat de gemeenteraad als hoogste bestuursorgaan de kaders dient te stellen, oftewel de koers bepaalt. De uitvoering ligt bij het dagelijks bestuur, oftewel het college van burgemeester en wethouders. En in Nederland zien we technologie en informatisering als uitvoering,’ zegt Bouwmans. Technologische onderwerpen komen dus op het bordje van de wethouders en de ambtenarij.
In Nederland zien we technologie en informatisering als uitvoering’
Wanneer de gemeenteraad zich wel over technologie buigt, loopt het op allerlei plekken vast. ‘Meestal trekken ze gelijk aan de noodrem, in de vorm van een motie,’ zegt Engelbert. ‘In een aantal grote steden ligt er een motie waarin de gemeenteraad aan de wethouders vraagt om met een kader te komen voor technologische toepassingen. Bijvoorbeeld een algoritmeregister, of een beleidskader. Ambtenaren huren dan vervolgens allerlei experts in om een beleidskader te bedenken.’ Daarmee geeft de gemeenteraad zijn eigen taak, het bepalen van de koers, uit handen.
Ook voor de ambtenaren is de huidige situatie niet werkbaar, ziet Bouwmans. ‘Ambtenaren weten vaak niet wat de raad precies wil. En in plaats van dat ze dan met elkaar in gesprek gaan, overheerst de angst. Want ze moeten een motie wel binnen een bepaalde tijd beantwoorden. Terwijl de ambtenarij het eigenlijk zou kunnen terugleggen: hier zijn verschillende scenario’s mogelijk, kunnen we daarover in gesprek?’
Technologievraagstukken gaan over hoe we willen samenleven
Cameratoezicht is volgens Bouwmans en Engelbert een interessant voorbeeld. ‘Er was een probleem met veiligheid. Het leek een makkelijke oplossing om overal camera’s te plaatsen,’ zegt Bouwmans. ‘Het daadwerkelijke probleem wordt uit het oog verloren. Er is geen bewijs voor de effectiviteit van cameratoezicht. Hooguit dragen camera’s bij aan een soort subjectieve veiligheidservaring. Er zijn ook andere politieke keuzes mogelijk om het vraagstuk van criminele jongeren of hangjeugd aan te pakken,’ zegt Engelbert.
De gemeenteraad geeft zijn taak uit handen: het bepalen van de koers’
Als het cameratoezicht er eenmaal is, is het moeilijk weer los te laten. ‘Je zit dan al in het spoor van technologische oplossingen,’ zegt Bouwmans. ‘De gemeenteraad kijkt er soms even naar, maar het veiligheidsprobleem ligt bij de burgemeester. De politie denkt vooral vanuit repressie, zonder dat de elementaire vragen aan de orde komen. Willen we echt de kant op van Big Brother-achtige concepten?’
Technologie is niet vanzelfsprekend de oplossing
Een technologisch vraagstuk gaat dus vooral over wat voor samenleving we willen creëren. ‘Misschien moeten we terug naar de tekentafel om te bepalen waartoe de gemeenteraad en de ambtenarij ook alweer op aarde zijn,’ zegt Engelbert. ‘Wat mij betreft kan de gemeenteraad bijvoorbeeld zeggen: “Wacht eens even, waarom moet er worden geïnvesteerd in bodycams? Als je publieke middelen maar één keer kan besteden, waarom dan daaraan?’”
Het is dus van groot belang om verder te kijken dan alleen de technologie, benadrukt Engelbert. ‘De vragen die de raad vaak stelt, gaan over waar je rekening mee moet houden als een technologie er eenmaal is. Heel waardevol, maar wat ons betreft gaat er nog een stap aan vooraf: het bevragen van de vanzelfsprekendheid waarmee technologie geaccepteerd wordt als de oplossing voor het probleem.’
Jiska Engelbert is strategisch directeur van het Leiden-Delft-Erasmus Centre for BOLD Cities en richt zich op de beeldvorming rondom smart cities. Ze is universitair hoofddocent aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.
Henk Bouwmans is directeur van de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden. De vereniging zet zich in voor een sterke positie van gemeenteraadsleden en ondersteunt hen in het vervullen van hun democratische taak.
Dit is een publicatie uit de white paper 'Dit is de echte slimme stad, met levendig debat over democratie, data en technologie in de smart city'. Download de hele paper via de site van het Leiden-Delft-Erasmus Centre for BOLD Cities.
